Ouder worden
Op zoek naar kracht in kwetsbaarheid
De jaren worden korter, het leven niet,
er groeit meer achteraan, het begint
verder te reiken dan ik ooit zal zien,
meer te vermoeden dan het ooit is.
Gabriël Smit
Kent u Hendrik Groen? De 83-jarige bewoner van een verzorgings-huis die een dagboek schreef over zijn ‘pogingen om iets van het leven te maken’?
Wat hij op humoristische en luchtige wijze laat zien uit zijn dagelijks leven toont dat hij er aardig in slaagt om zijn leven inderdaad betekenis te geven of, misschien beter gezegd, die betekenis te vinden. En dat is een opgave die vele ouder wordende mensen herkennen: hoe en waar vind je zin in je leven terwijl het lijkt alsof dat afbrokkelt waar je zelf bij bent.
Ouder worden betekent achteruitgang, van gehoor en gezicht, beweeglijkheid en spierkracht. Angst voor afhankelijkheid kan ons bekruipen, evenals de vrees voor verlies en verdriet bij het overlijden van partner, familie, vrienden en bekenden. Dat zijn geen processen om luchtig over te doen. Maar toch, er is meer in het leven dan dat, ook als je ouder wordt. Misschien is er wel sprake van nieuwe kansen?
Zo worden er minder eisen aan ons gesteld door anderen en we hoeven ook minder van ons zelf. Er komt meer tijd en ruimte in het leven voor bezinning en verdieping. Voor terugkijken op onze levenservaring en voor het gebruiken van die levenservaring om verder te groeien in kracht, liefde en wijsheid.
In deze cyclus willen we met elkaar in gesprek gaan over de kunst van het ouder worden. Waar ligt onze kwetsbaarheid, en waar onze kracht? Hoe kijken we tegen onze eigen ouderdom aan? Is het een kwestie van een kunstje leren of een kunst beoefenen? Hoe ervaren we kwetsbaarheid, verlies en loslaten, afhankelijkheid van anderen? Maar ook: waar kunnen we kracht vinden in ons verlangen, ons innerlijke leven en onze levenservaring?
In elke bijeenkomst is een gedicht uitgangspunt en richtinggevend aan het thema van die middag. Verder lezen we prozateksten van Anselm Grün, Herman Andriessen en anderen die zich gebogen hebben over het ouder worden; wellicht betrekken we daarin ook de meer anekdotische teksten van Hendrik Groen.
Voor de poëzie putten we uit het werk van bv. Vasalis, Marjoleine de Vos, Ida Gerhardt, Judith Herzberg en Rutger Kopland.
Dagen Vijf woensdagen (13.30 – 16.00 uur)
Data 31 jan – 14 febr – 28 febr – 14 maart – 4 apr
Kosten 50 euro
Begeleiding Wil Simis-Goddijn en Joanne Kruijswijk Jansen
Op zoek naar vergeving en verzoening – Filmcyclus
Drie films nemen u mee naar werelden waar grote behoefte is aan vergeving en verzoening. De film Frantz uit 2016 van François Ozon neemt ons mee naar de emotionele puinhopen in Duitsland en Frankrijk, net na de Eerste Wereldoorlog. Met de film Troubled Water van Erik Poppe uit 2008 gaan we naar het Noorwegen van nu, waar een moeder de man ontmoet die schuld heeft aan de dood van haar kind. En tenslotte neemt de film Poetry van Lee Changdong uit 2010 ons mee naar hedendaags Zuid-Korea, waar een grootmoeder lijdt aan beginnende Alzheimer en onder de zelfmoord van een meisje dat door haar eigen kleinzoon is verkracht.
Alle drie de films zijn ondanks de zwaarte van de thematiek wonderschoon en humaan en maken ons getuige van kwetsbare zoektochten naar vergeving en verzoening. Het zal blijken dat in die zoektocht de kunsten een cruciale rol spelen.
3 februari: Frantz Na het kwaad van de massaslachtingen verkeren Frankrijk en Duitsland in diepe rouw. Overlevenden zijn zoekende. Hoe verder te leven, wanneer zoveel jonge zonen, broers en minnaars zijn omgekomen in de loopgraven? En hoe verder te leven wanneer je ook nog eens schuld hebt aan hun dood? De geschiedenis leert dat vergeven en verzoenen in die tijd voor velen onmogelijk was. De nasleep van de Eerste Wereldoorlog bleek een vruchtbare bodem voor de Tweede Wereldoorlog. De melancholische ‘thriller van gevoelens’ Frantz kiest voor een bochtige weg vol leugens en ficties, die start met de vraag om vergeving en eindigt met de mogelijkheid tot verzoening.
17 februari: Troubled Water De film snijdt een actuele problematiek aan. Hoe gaan wij persoonlijk en als samenleving om met mensen die schuldig zijn aan de dood van kinderen, daarvoor zijn gestraft en daarna weer naar huis willen keren? Kunnen ouders hen vergeven, kunnen ze zichzelf vergeven, kunnen wij hen vergeven? Of is dat onmogelijk en willen we wraak? Of kunnen we ons misschien toch verzoenen met dit noodlot? In deze film is de zoektocht een heftige strijd, zowel voor dader als slachtoffer. En ook hier speelt (zelf)bedrog weer een belangrijke rol en zal orgelspel een belangrijk voertuig blijken te zijn.
3 maart: Poetry Poetry begint met twee gebeurtenissen die nauwelijks dichterlijke gevoelens oproepen. Een jong meisje pleegt zelfmoord na door medescholieren te zijn verkracht. En de 66-jarige Mija, die met thuiszorg de eindjes aan elkaar knoopt, hoort bij de dokter dat haar vergeetachtigheid het gevolg is van beginnende Alzheimer. Beide gebeurtenissen houden verband, want Mija’s kleinzoon die bij haar inwoont, is betrokken bij die groepsverkrachting. Mia geeft zich op voor een poëziecursus in een laatste poging om vast te houden aan de wereld om haar heen. De Koreaanse regisseur Lee Changdong weet als geen ander hoe je de poëzie vangt in schijnbaar alledaagse, of zelfs lelijke en wrange gebeurtenissen.
Dagen Drie zaterdagen (11.00 – 16.30 uur)
Data 3 feb – 17 feb – 3 mrt
Kosten 60 euro
Begeleiding Marjeet Verbeek en Wilbert Sentenie
Spirituele onrust die lucht geeft
Mijn heldere afgrond van Christian Wiman
Misschien hoeven we maar een paar regels uit dit boek te lezen (al lezend met een potlood in de hand staat een bladzijde al snel vol onderstrepingen) en het gesprek kan starten. Want volgens Christian Wiman is een moderne gelovige een zoeker. Vastgrijpen betekent laten ontglippen. Nieuwe taal zoeken is onvermijdelijk een queeste naar wat geloven kan behelzen.
Die zoektocht onderneemt Christian Wiman In het dagboekachtige Mijn heldere afgrond. Hij heeft geen antwoorden (“I don’t run a church”) op vragen over God. Hij zoekt en balanceert tussen wat onzegbaar is maar wat zich soms, onverwacht, ervaren laat. Poëzie helpt daarbij. Zo opent het boek met deze regels:
Mijn God mijn heldere afgrond
alle verlangen verdwijnt niet in uw zwarte gat
weer nader ik van wat ik weet de rand
niets kan ik geloven en toch geloof ik dat:
Hiermee houdt het gedicht op. En dan begint het boek. Het boek eindigt ook met deze dichtregels, alleen staat er dan na de laatste regel een punt.
Mijn heldere afgrond is een uitwerking van wat in Wiman opborrelt – als uit een verscholen bron – nadat hij verneemt levensbedreigend ziek te zijn. Hij kan niet anders dan zijn vragen over leven en dood te vertolken in het licht van wat hij als door God gegeven ervaart. Tegelijk beseft hij niets zeker te weten. Zo jongleert hij met woorden om ervaringen van vervreemding en waarheid, leven en sterven, onrust en lichtheid over te brengen aan zijn lezers.
In 2016 verscheen dit boek in Nederland, vertaald door Willem Jan Otten. Op de een of andere manier vertolkt Wiman een manier van gelovig zijn die lucht geeft zonder het zoeken op te schorten. Hij was vorig jaar in Nederland te gast in De Balie in Amsterdam en bij DeZinnen in Den Haag. Als input voor deze gespreksgroep zullen we, naast natuurlijk het boek, gebruik maken van interviews die hij toen en eerder gaf, en van enkele verwijzingen naar films, boeken en gedichten die Wiman veelvuldig aanhaalt.
Maar het voornaamste zal het onderlinge gesprek zijn over wat in ons opborrelt als we het boek lezen, iets waartoe de teksten ook voortdurend oproepen .
Om goed mee te kunnen doen is het nodig het boek ter beschikking te hebben. Hierbij de boekgegevens:
Christian Wiman, Mijn heldere afgrond. Overpeinzingen van een moderne gelovige (Vert. Willem Jan Otten)
Uitg. Brandaan, Barneveld. ISBN 978 94 6005 035 0 NUR 700/728
Dagen Vijf woensdagen (14.00 – 16.30uur)
Data 7 feb – 21 feb – 7 mrt – 21 mrt -– 11 apr
Kosten 50 euro
Begeleiding Mirjam Wolthuis en Riet Spierings
Van de Schoonheid en de Troost
Wat filosofen ons te zeggen hebben in deze tijd
Het intrigerende programma Van de Schoonheid en de Troost, dat Wim Kayzer in de jaren negentig maakte voor de VPRO-televisie, blijft op het KCS onverminderd in de belangstelling staan. Kayzer interviewde 26 befaamde kunstenaars, schrijvers, wetenschappers, filosofen en musici over datgene wat het leven voor hen de moeite waard maakt. Hoe weten zij te leven te midden van de vaak chaotische alledaagse werkelijkheid?
Hij legde hen de vraag voor wat in hun leven schoonheid vertegenwoordigt en of die schoonheid in staat is om troost te bieden in een somtijds moeilijk bestaan. Geen gemakkelijke vraag, waarop zijn gesprekspartners zoekend en tastend een antwoord zochten, zowel vanuit hun werk als hun persoonlijk leven. De reacties waren zeer uiteenlopend. Waar voor de een schoonheid en troost schuilen in de ordening, vindt de ander deze juist in het onvoorspelbare en het vergankelijke. Maar ook in muziek, familiefoto’s en zelfs in verdriet kan schoonheid schuilgaan.
Aan de hand van enkele indrukwekkende interviews zullen ook wij ons in deze cyclus bezighouden met de vraag wat ons leven de moeite waard maakt. Wat biedt mij zowel schoonheid als troost om me te verzoenen met het leven?
Dit keer kijken we naar drie beroemde filosofen die een visie ontwikkelen die ook in onze tijd zowel relevant is voor ieder persoonlijk als voor de samenleving in zijn geheel.
Roger Scruton staat bekend als een zeer originele denker en als conservatief in de goede zin van het woord. Hij is als weinig anderen in staat na te denken over de huidige maatschappelijke ontwikkelingen, het belang van religie en over het persoonlijke welbevinden in harmonie met de omgeving. De verwondering en het ontzag die we deelachtig worden als we ons eigenbelang opzij zetten en met belangeloze hartstocht de natuur aanschouwen, zijn niet alleen de kern van esthetisch genoegen, maar ook de kern van de vroomheid.
Martha Nussbaum wordt wel de filosofe van de emoties genoemd: Ik denk dat emoties een soort beweging zijn, een soort energie, zeker geen gedachte. Ze zijn als windvlagen of de golven van de zee. Ze krijgen vat op mijn lichaam en brengen het in actie.
In het interview is ze zeer openhartig over haar eigen emotionele ervaringen en de invloed daarvan op haar leven.
George Steiner is enorm belezen en wordt om die reden wel de wandelende bibliotheek genoemd. Dat maakt begrijpelijk waarom hij zichzelf benoemt als slechts een lezer met anderen. Hij is van jongs af aan gefascineerd door de onaantastbare, rotsvaste kern van het uitzonderlijke, het specifieke, het unieke. Hieruit komt zijn wantrouwen voort tegen allesomvattende theorieën. Toch blijft hij zoeken naar de samenhang der dingen.
We kijken naar drie indringende gesprekken en zullen graven naar de onderstroom die ons leven kleurt, maar waar we doorgaans niet zo uitvoerig bij stilstaan. Wie gelooft dat schoonheid en troost kunnen bijdragen aan een zinvol bestaan, is van harte welkom.
Het destijds bij de serie verschenen boek: Wim Kayzer, Het boek van de schoonheid en de troost, is alleen nog tweedehands verkrijgbaar via Internet.
Dagen Drie vrijdagen (11.00 – 16.30 uur)
Data 9 feb – 23 feb – 9 mrt
Kosten 60 euro
Begeleiding Lia Vergouwen en Wil van der Heijden
De spiritualiteit van de Karmelregel
Een beproefde leefregel, ook voor mensen van onze tijd
De leefregel van de Karmel (begin 1200 geschreven voor kluizenaars op de berg Karmel) heeft het literaire uiterlijk van een brief. Een in briefvorm gesteld antwoord op de korter dan kort samengevatte vraag : “Hoe kunnen wij leven ?”
Uit de brief blijkt namelijk, dat de eremieten gevraagd hadden om een leefregel, een vorm om het leven te leven. En het antwoord is naar verhouding – want wat een vraag! – ook heel kort, niet meer dan een paar bladzijden lang.
De leefregel van de Karmel is een heel spirituele regel, veeleer dan een wetstekst. Het is in de dubbele betekenis van het woord vooral een oproep. Uiteraard een oproep aan de lezers van de brief maar tegelijkertijd ook de aansporing tot een levenswijze; beschrijvend maar vooral ook lokkend. Weinig gedetailleerd in voorschriften, niet meer dan een aller noodzakelijkst staketsel, dat ook in andere leefsituaties dan op de berg Karmel of voor monniken concreet toepasbaar is. Nadruk ligt er evenveel of meer op de aanwijzingen van sfeer en beleving, de duiding van een richting om te leven. Met citaten uit de Schrift als lichten op de levensweg. Hooggestemd soms in vermaning en bemoediging naar een voltooiing, maar tenslotte ook nuchter in de wijze raad steeds de menselijke maat in acht te nemen. En dit alles tenslotte meer van alle tijden dan tijdgebonden.
En zonder erg veel publieke promotie, eerder bescheiden, is deze brief nu al meer dan acht eeuwen leidraad geweest voor mensen in tijden en op plaatsen die onderling hemelsbreed verschillen.
De beperkte materiële omvang van de regel maakt het mogelijk om in onze bijeenkomsten de tekst zowel te lezen als te overwegen. We willen niet enkel proberen hem globaal en op onderdelen te begrijpen in zijn historische ontstaan en betekenis. Dat ook natuurlijk. Maar daarnaast willen we hem overwegen naar zijn belang voor het leven van mensen ook nu, als een lamp voor je voeten, een vorm om bloeiend te bestaan.
Dagen Vijf dinsdagen (14.00 – 16.30 uur)
Data 13 feb – 27 feb – 13 mrt – 27 mrt – 10 apr
Kosten 50 euro
Begeleiding Krijn Kramer en Cees Savelkouls
Als regendruppels in een dor en droog landschap
Over het boek De vlucht van Jesús Carrasco
Een debuut met de ziel van een klassieker staat op de achterflap van het eerste boek van de Spaanse schrijver Jesús Carrasco, dat niet alleen veel goede recensies kreeg maar ook meteen met prijzen werd bekroond. Dat heeft hij, naast de mooie beeldrijke taal, zeker ook te danken aan de gelaagdheid van de inhoud.
De titel De Vlucht beschrijft letterlijk de vlucht van een jongen die niet anders kan dan weggaan uit een onhoudbare situatie in het dorp waar hij woont. Het boek beschrijft de tocht die hij maakt door een onbarmhartig landschap, opgejaagd en met alle gevaren van dien. Uitgeput ontmoet hij een herder die hem leert hoe te overleven in die situatie. Door de groeiende vertrouwensband tussen de jongen en de herder gaat er meer spelen dan overleven. Hij leert ook om keuzes te maken die met goed en kwaad te maken hebben en met waardigheid van leven en sterven. Weliswaar in uiterst moeilijke omstandigheden gaat dit boek ook over volwassen worden, je weg vinden in het leven, letterlijk en figuurlijk. De vele subtiele verwijzingen naar Bijbelse symbolen maken van het verhaal een soort parabel over medemenselijkheid, schuld en vergeving. Het is zo beschreven dat het verhaal overal gebeurd zou kunnen zijn, in welke tijd dan ook. Met recht een klassieker.
Deze roman gaat niet alleen over mensen maar ook over het landschap, over de relatie tussen mens en grond en over de verantwoordelijkheid die we daarvoor dragen. De schrijver draagt zeker geen expliciete boodschap uit, maar verweeft die heel subtiel in het verhaal. Het boek is hard en meedogenloos, maar ook liefdevol en menselijk, met sprankjes hoop als regendruppels in een dor en droog landschap.
Op een ochtend..hoorde hij het geroffel van de regen op een omgevallen golfplaat. Onder de gammele draagbalk boven de deur was hij getuige van het ongewone schouwspel dat zich op aarde afspeelde.. De dikke druppels die uiteenspatten op de stoffige grond en er niet in doordrongen. Hij ging het huis in en kwam naar buiten met de aarden pot onder zijn arm.. Hij zette de pot op de grond..en bleef daar zolang het regende staan kijken hoe God voor even de duimschroeven wat losser draaide.
Het is een boek voor langzame lezers om mondjesmaat de prachtige taal te proeven en de gebeurtenissen bijna fysiek te ervaren.
Wij gaan ervan uit dat u het boek gelezen heeft, zodat we deze ervaringen met elkaar kunnen delen.
Jesús Carrasco, De vlucht, uitg. Meulenhoff.
Datum Vrijdag 16 maart (10.30 – 16.00 uur)
Kosten 20 euro
Begeleiding Wil van der Heijden en Kees van Weel
Zen‑Zien‑Tekenen
De kunst van het onbevangen waarnemen
Zen-Zien-Tekenen is een stille meditatie, met als oefening intensieve aandacht en onbevangen waarnemen en met als werkvorm tekenen. Tekenen als een vorm van mindfulness: om de wereld werkelijk te leren zien. Om te leren waarnemen zonder te oordelen.
Tekenen als vorm van actieve meditatie: je zondert je niet af, maar bent juist volop aanwezig in het hier en nu. Het helpt je om met volle aandacht in het leven te staan. Er ontstaat rust, je krijg meer energie en je neemt scherper waar.
Tekenen kun je overal en alles, het maakt niet uit; alles in onze omgeving is onderwerp om te tekenen. Alle heel gewone, dagelijkse dingen worden bijzonder als je ze ziet met een oog dat tekent.
Als je ogen opengaan is alles inspirerend. Al tekenend ga je zien, en al ziende ontdek je en leef je in verbondenheid met alles wat je ziet. Potlood of pen en papier zijn alles wat je nodig hebt.
Het Zen-Zien-Tekenen is niet op de eerste plaats gericht op het leveren van artistieke prestaties en is ook niet bedoeld als ‘creatieve bezigheid’.
Ervaring met zenmeditatie en ‘kunnen tekenen’ zijn geen vereiste.
Wel wordt van de oprechte beoefenaar van Zen-Zien-Tekenen openheid, doorzettingsvermogen, inzet en vertrouwen verwacht. Ook vioolspelen leer je niet in één dag.
Ook al heb je eerder al eens deelgenomen, toch ben je weer welkom. De persoonlijke begeleiding zorgt ervoor dat het steeds weer vernieuwend is.
Aanbevolen literatuur:
*De boeken van Frederick Franck, m.n. Zen zien, zen tekenen
(ISBN 9063500637)
*Maria Adriaens, Ruimte zien (ISBN 9056700936)
*Zen Zien Tekenen Inspiratieboek, Nelleke Metselaar, Leo van
Vegchel e.a. (ISBN 978905670366)
Voor verdere informatie zie ook www.zenzientekenen.nl.
Dagen Twee zaterdagen (11.00 – 16.30 uur)
Data 7 apr – 21 apr
Kosten 40 euro
Begeleiding Leo van Vegchel
De ramen van Jeruzalem
Dialogen in vrede
Als elk leven onvermijdelijk naar zijn einde toegaat, dan moeten we het onze kleur geven met onze kleuren van liefde en van hoop.
Marc Chagall
Picasso zei ooit over Chagall: ‘De enige kunstenaar die nog weet wat kleur is’. Chagall heeft ons ongelofelijk veel en veelzijdig werk nagelaten. Hij maakte veel mee in zijn lange leven. De communistische revolutie in zijn land van herkomst, twee wereldoorlogen, de Jodenvervolging, het verlies van zijn geliefde eerste vrouw Bella… Toch is zijn werk uiteindelijk altijd weer intens van kleur en vol van hoop.
Een mijlpaal in zijn leven vormen de 12 gebrandschilderde ramen in de synagoge van het Hadassah Ziekenhuis in Jeruzalem.
Op 6 februari 1962 worden de ramen ingewijd. Chagall hield daarbij een indrukwekkende toespraak:
(…) “Hoe meer onze generatie weigert de hele aardbodem te zien en alleen maar kijkt naar een zeer klein deel van de korst die haar bedekt, hoe meer ik mij zorgen maak om onze wereld in zijn oneindige ritme, en hoe meer ik mij wil verzetten tegen deze oneindige tendens (…)
Ik weet dat het levenspad oneindig en kort is. En toen ik nog veilig in mijn moeders schoot lag, leerde ik dat dit pad beter afgelegd kan worden met liefde dan met haat (…)
Tijdens het maken van dit werk (…) had ik de grootse scheppingen van de Semitische volkeren om ons heen in gedachten. Op deze manier hoop ik een hand te reiken aan de vrienden van de cultuur, aan de dichters en aan de kunstenaars uit de volkeren om ons heen. Ik heb mijn reis van twee jaar werken aan de 12 glas-in-lood ramen van deze synagoge in Jeruzalem voltooid. Ik hoop dat u ze mooi vindt en dat ze vol zijn van de harmonie waar ik van droomde. “
Op deze zondag in de lente, ruim 50 jaar later, laten we de ‘Ramen van Jeruzalem’ op ons inwerken. We gebruiken hiervoor verschillende methoden die allen meditatief van karakter zullen zijn. Ook zullen we een aantal teksten van Chagall in het midden leggen, o.a. uit zijn autobiografische werk Mijn Leven en zijn toespraak in het Hadassah Ziekenhuis.
Het belooft een kleurrijke en hoopvolle dag te worden.
Datum Zondag 22 april ( 11.00 – 16.00 uur)
Kosten 20 euro
Begeleiding Mineke Kroes en Dinette Kooiman